یادداشت­‌هایی در باب «ما»

پرتاب‌شده‌گان به جهانی هستیم که اگر نه دقیق‌ترین صفت‌اش، یکی‌از دقیق‌ترین صفات‌اش، جهانِ غوغاست. جهانِ تعدد و تکثر و ریزش لاینقطعِ همه‌گونه‌ی پندار و اطلاع و فاکت و اصوات و نگاره‌ها. اما در این آشفته‌بازارِ سکوت‌ستیز و سکوت‌گریز، ما در باره‌ی کجاییِ جای‌گاه و پای‌گاه خود چه می‌دانیم؟ اصولاً می‌توانیم نوری به هستی و چیستیِ این کلیتِ کور، این «ما» بیافکنیم؟ ار نه، چه‌چیزی راهِ روشن‌گری را بسته است؟ یادداشت‌های آتی، تلاشی خواهند بود برای پرداخت به پالودنِ صورتِ این پرسش‌ها.

یک

«ما» واژه‌­ای است راه‌زن و مهیای سفسطه. مقامی از مقاماتِ طالبان را مدنظر گیرید که در پشتِ میز خطابه‌­ای که به آن عادت ندارد و آن‌جا جای او نیست، با بادی در غب­غب و تفاخری تهی که خاص هم‌سانان اوست، اعلام موضعی را چنین آغاز می­‌کند: «ما مسلمانان…» این «ما» در واقعِ امر، چیزی بیش‌تر از او و هم‌فکرانِ جانی و فاسدفکر او نیست،‌ ولی او با افزودنِ قیدِ «مسلمانان» برای باور و اقتدار خود حمایتی هزار و چندصد میلیونی و دایره­‌ی جغرافیایی‌­ای از اندونزی تا اطلس فراهم می‌آورد. و این نه خاص طالبان که مشخصه‌­ی کلِ فرهنگ ماست، فرهنگی که دقت را از روزگاری دور به بادها سپرده است. و سخن گفتن از «ما» در قلم‌روِ امرِ سیاسی جامعه‌­ای که هر صورتی از سوژه‌گی و عاملیت سیاسی در آن زجرکش شده است،‌ نه‌تنها روشن‌گر و راه‌گشا نیست که خود سببِ زایشِ ابهام و اوهامی بیش‌تر می­‌شود و تراکمی هر چه افزون‌­تر از مطالب را زیرِ عنوانِ پر دبدبه‌­­ی «سیاست» خلق می‌­کند، سیاستی که فقط در اذهانِ آسمان­‌ریسمان­‌بافِ «تحلیل­‌گر» وجود دارد و جز آن که به محتوایی‌ ژورنالیست­‌پسند در بابِ مسائل «داغِ» روز افزوده باشد، کار دگری نکرده است.

دو
وهم‌­زده‌گی و علیل‌بودنِ طالبان نه خبر تازه‌­ای است و نه مایه­‌ی بهت و اعجاب، اما در میانِ مخالفان آنان، که بناست علم‌دارِ روشنایی و عدویِ تاریکی باشند و سنگِ روشن‌گری بر سینه می­‌زنند چه؟ آنان می­‌دانند که «ما»ی آن­‌ها کیست و خطوط‌اش در کجا ترسیم می‌­شود و این «ما» مطالبه‌­اش چیست و بر چه مبتنی است؟ فردایی که این رژیمِ سفاک برافتد -که باز چند و چون برافتادنِ این رژیم نیز تکلیفِ همین «ما»ست و نیازمندِ ایضاح- این «ما» چه می­‌خواهد بسازد؟ رژیمی که طالب باشد ما نه «آن‌قدرها»؟‌ ورنه پس چه؟

سه
مخالفت -و گاه نفرت!- از طالبان در اقشار و اصنافِ این جامعه چندان پیدا و روزگون است که کردار و پندار آنان را در فرهنگ جامعه به مفاهیمی چون بی‌سوادی، کثیفی و ترس‌ناکی عمیقاً گره زده است. ارچند خفقان و خفه‌گیِ ناشی از حضور «نحسِ» اینان در خیابان­‌های شهرهای داخلِ کشور، اجازه‌­ی علنی و همه‌گانی شدنِ بخش عظیمی از این مخالفت‌­ها را نمی‌­دهد، ولی در فراسویِ مرزهای کشور، این بی‌زاریِ جمعی صورتی روشن‌­تر و واضح‌­تر دارد. طیفِ وسیعی از عامه­‌ی خلق در افغانستان، به رغمِ محافظه­‌کاری و حتا احیاناً تعلقِ خاطر به دیانت، حاکمیتِ طالبان را بسیار وقیح‌­تر از آن می‌­یابند که خواستار و دوستارِ امتدادِ حیات آن باشند. اما این مخالفت، با این صورت، نتیجه‌­­­بخش خواهد بود؟ پی­‌هم و به گونه­‌ی پراکنده در پاریس و وین و لندن جمع‌شدن و «مرگ بر طالبان» را نعره کشیدن، به حسن‌­عاقبتی برای «ما» و سوء­عاقبتی برای طالبان خواهد انجامید؟ این حرکت­‌ها،‌ مادامی که ماهیتی نمایشی و آلوده به عاطفه‌­های آنی و کور دارند، نه‌تنها راهی به دِهی نخواهند برد که مخالفت­‌هایِ جدی را نیز تحت­‌الشعاع قرار خواهند داد و به هر گونه تقلایی برای انسجام ضربه خواهند زد. چنین مخالفت­‌هایی حکمِ پاره­‌خط‌­هایی کوتاه، نامربوط و دور افتاده از هم را دارند که مضاف بر این که به جهت معین و متکاملی نمی‌­روند، ممکن است معارض هم شده و حتا همین نیرویِ زهوار در رفته و کم­‌نایِ ایستاده‌گی و رزمیدن علیه تاریکی را منقسم و چندپارچه کنند، تقسیمی که نه بر مبنای بنیادها و ذاتیات، بل‌که بر حسبِ اتفاق و اعراض پدید می‌­آید و خود حاصلِ درگیری­‌ای نمایشی با امر سیاسی است.

چهار
گیجی. این واژه­ برای درکِ نسبتی که ما با واقعیتِ جامعه­ و جهان‌­مان داریم، مهم است. همه به‌صورتی روزینه با خرواری از مطالب در موردِ بحران­‌هامان مواجه می­‌شویم، از گزارش و گفت‌­وگو در رسانه­‌های تصویری گرفته تا تحلیل و مقالات و عکس‌­ها و تل بلندی از دگر گونه­‌های اطلاعات. همه‌گان هم عناوینی دل­‌پسند و جذاب دارند:‌ حکومت­‌داریِ طالبان، نشستِ فلان‌­جا با حضور‌ رهبرِ مقاومت، آینده­‌ی زنان در افغانستان، فرمانِ جدید طالبان و هکذا، ولی آن‌چه در این انبوهِ اطلاعات و نظریات و مواضع به صورتِ مفید و مختصر واضح است این است که ما، یعنی آدمیانِ‌ این جامعه، نه درک درست و بسنده‌ا­ی از معضلات و مسئله‌­هامان داریم و نه می‌­دانیم که با این حجمِ‌ حجیمی از مسائلِ حل­‌ناشده که روی دست‌­مان مانده، چه باید بکنیم. ما دچار گونه­‌ای گیجی جمعی هستیم. نمی‌­دانیم از کجا باید شروع کرد و به کجا باید رسید. یکه‌خوردن‌­های متواتر و خیره‌ماندن ­مان به اشیا نیز بیش‌تر از آن که محصولِ «تفکرِ ژرف» و «کاوشِ عمیق» باشد، حاصل همین گیجی است. و دست­‌کم یکی از دلایلی که به این کثرت و وفور واژه­‌ی بدساخت و نازیبایِ «بلاتکلیفی» را  این همه می‌گوییم و می‌شنویم نیز همین گرفتاری به گیجی است. گیجی‌­ای که هجومِ همه‌سویه­‌ی این اطلاعاتِ بازاری و زرد و آلوده به جعل و جهل، به شدت و وخامت آن می‌­افزاید و ما در روز، پس‌از خواندن چندین خبر و دیدن چندین گفت­‌وگو و شنیدنِ چندین تحلیل هم از پاسخ گفتن به این پرسش ساده که:« خب! حالا اصلِ مسئله بر سر چیست؟» عاجزیم. این گیجی، بی­‌ارتباط به نئولیبرالیسم و فرایندهای پیچیده­ و چندلایه‌­ی مربوط به آن -هم‌چون جهانی‌شدن- نیست، در واقع هیچ مسئله­‌ای کانونی ما فارغ و بی‌ارتباط به اوضاع و احوالِ‌ جاری در جهان نیست و این تاکیدِ بر «جزئیت» و «خاصیت»، افسانه­‌ای است که امثال طالبان از ما می­‌خواهند باور کنیم. باور به این که «حقوق بشرِ» شما (!)، آزادی­‌های شما،‌ طریقه­‌های شما، به درد ما نمی‌­خورد و «ما»‌ مردمی خاص، با تاریخی خاص و جزیره‌­ای جدا از جهان‌ایم. مدعی و مبلغ این نگاه یا نمی­‌داند و یا به او گفته­‌اند که نداند که این «ما»، نه کلیتی یک‌دست و منسجم است که بشود در موردش چنین رایی صادر کرد و نه از هپروت نزول یافته و در داد و ستدی بی‌­پایان و بنیادی با «دگری» است که وجودش ممکن و معنادار می­شود. و تنها راهِ‌ موضوعیت یافتنِ این «ما»ی موهوم و خیالی نیز، همین طریقی است که شما حضرات طی می­‌کنید، یعنی بریدنِ‌ دست‌­­­وپایِ مواردِ نقض. یعنی انکارِ تکثر و ناهم‌گونی درونیِ فرهنگ و سرکوبِ هزاره و زن و دگراندیش و هر آن کسی که نفسِ وجودش این «ما»یِ مضحک­‌تان را رسوا و باطل می­­‌کند. در اساطیر یونانی، با ماجرایِ کسی به اسم «پروکرستس» روبرو می­‌شویم که راه‌زنی است بدخیم و قربانیان‌اش را بر روی تختی می­‌بندد و اگر تنِ آنان از تختِ او کم‌­جسامت‌­تر بود، با حدید و میخ و چکش به  آن می‌افزاید تا برابرِ تخت شود و ار نعشِ قربانی از تخت رساتر و بلندتر بود، با دشنه و خنجر از آن می‌­بُرد تا برابرِ تخت شود. این «ما»یی که طالبان از آن سخن می­‌گویند، بی­‌شباهت به ماجرای تختِ پروکرستس نیست، اگر شما به هرگونه­‌ای این ما را زیر پرسش برید، چه از راهِ بلندی و یا کوتاهی، می‌بایست قربانیِ دیوِ خفت‌­دهنده‌­ای باشید که در پیِ‌ تحمیلِ اندازه­‌ی ناقصِ فکرِ تهوع‌­آورِ خویش به عالمِ واقعیت است.

پنج
­سخن بر سر رابطه­‌ی ناگزیر و ضروری گیجی جمعی ما با نئولیبرالیسم و جهانی‌که آن‌را «پست­‌مدرن» می‌­خوانند، ماند. این جمله که: «هر آن‌چه که سخت و استوار است، دود می­‌شود و به هوا می‌­رود.» از قلمِ یکی‌از مهم‌­ترین منتقدانِ مدرنیته، مارکس، مشهور است. این جمله خبر از برپایی و خلق جهانی می‌دهد که سیالیت و عدم‌­قطعیت از ذاتیاتِ آن است، جهانی که به تعبیرِ مرحومِ اندی وارهول «جهانِ شهرت‌­های پانزده دقیقه‌­ای» است، البته وارهول در عداد زنده‌گان نیست که ناظر باشد که دگر این جهان، نه جهانِ‌ شهرت­‌های پانزده دقیقه‌­ای که جهانِ دغدغه‌­ها و اشتهارهایِ یک دقیقه­‌ای شده است و محدوده‌­ی زمانیِ جدیتِ مسئله­‌ها به کمیتِ زمانیِ یک ویدیو در تیک‌­تاک کاهش یافته است، به یک دقیقه. جهانی که حجم و تراکمِ اطلاعات در آن چنان است که پنج‌سال پیش‌­تر را نیز چون قرنی در گذشته دور می‌­نمایاند. ساختن و تطابق با این جهان، برای ملل صنعتی و میراث­‌برانِ مستقیمِ روشن‌گری و آنانی‌که از درِ مرافقت با مدرنیته در‌آمدند، در گذر دهه‌­ها، تا حد زیادی ممکن و مهیا شده‌است، ولی برای ما،‌ که «جهانِ­‌سومی­‌ها» خوانده می­‌شویم، قصه فرق می­‌کند. مدرنیته راه‌­هاییِ«نیاکان» ما برای زیستن را ناکار و باطل کرده است و نویدِ‌ «انسانِ خودبنیاد» را برای ما آورده است، ولی ما که از سنت و گذشته­‌ی خویش کنده شده‌­ایم، هنوز باوری به خودبنیادیِ سوژه‌­ی انسانی نداریم و اقتدارها و اوتوریته‌­هایِ گاه­ زمینی و سلطنتی و ناسیونالیسیتی و گاه، آسمانی و امارتی و امت­‌خواه در میان­ ما به حاکمیت می­رسند،‌ به ابهام و مِه‌­آلودی احوال ما می‌­افزایند. این‌که در دو دهه­‌ی حاکمیتِ جمهوریِ نئولیبرال، شاهدِ انفجاری از تناقضات در داخل و به صورتی بی­‌وقفه و مستدام در خارج و میان غربت‌گزیده‌گان بوده‌­ایم، حاصل همین گیر کردن و له‌شدن، زیرِ فشارِ آوارهایِ دنیای ویرانِ دی‌روز و دنیایِ به قولِ مرتجعان «بیگانه‌­ی» امروز است. با این ملاحظه، دیدنِ آن که در بیرون و میان جمع، سکولار و بسیار «روشن‌فکر» بود و از قداست آزادی حرف می­‌زد و تا حرف بر سر خانواده­‌ی خودش می‌­رسید، مهرش به فرهنگِ‌ خودی و «ریشه» و «اصل» گل می­‌کرد، به هیچ رو نمی‌­تواند مایه‌­ی حیرت باشد، که او نیز، چون باقی ما، نسبت‌اش با واقعیتِ فراگیرنده­، پهناور و مهیبِ جهانِ ام‌روز، آلوده به گیجی است. و هرقدر که بر تعداد و شدتِ بحران­‌ها و مسائلِ بی‌­پاسخ افزوده می­‌شود،‌ به پهنای دایره‌­ی این گیجی نیز افزوده می­‌شود، تا حرف می­‌کشد به همین گونه‌­ی مخالفتِ نامنسجم و بی‌­هوده با طالبان که به هر کس وارسی می­‌افگند تیری به تاریکی.

شش
اما ما که با این سیلی از پرداختن­‌های مکرر و پردامنه به «وضعیت افغانستان» روبه‌رو ایم، در حقیقتِ امر فاصله­‌ای نجومی با آن‌چه حقیقتاً مسئله­‌های ماست داریم، این دوری از مسائل واقعی و برقراریِ نسبتی گیجی‌­آلود با واقعیت، ما را از گفتنِ حرفِ روش‌مند و دقیق در مورد احوال جمعی­‌مان دور نگه می­‌دارد. و این نقطه،­ آغازگاهی می­‌شود برایِ زایشِ ژست­‌هایی روشن‌فکرانه در موردِ صورت­‌مسئله­‌هایِ مخدوشی که عامه اغلب درگیر آن اند. زمینه­‌ای می­‌شود برای پیدایشِ «سکوت‌هایِ سنگین» و «کتاب‌های خالی» که گونه‌­ای بهره‌­کشی شارلاتانیستی استند از همین بی­حرفی، پرده­ای استتاری هستند مر این حقیقتِ تلخ را که ما، کمتر حرفِ قابل اعتنا و اتکایی در موردِ‌ مسائل­مان داریم. و این، چون با شتابِ نهفته در زنده‌گی مدرن، با هم می­آمیزد، مبدل به مبتذل­ترین و مضحک­ترین گونه­یِ پرداختنِ به جدی­ترین مسائلِ این جامعه می­شود. بدان پایه که «شاعری» پدید می­آید که صفحاتِ خالی را زیرِ نامِ شعرهایی در موردِ‌ زن، راهی بازار می­کند و بدین‌گونه به زبانِ حال، سیه­ترین روزهای زندگی طیف و طایفه­ای را به استهزاء می­گیرد، چه‌بسا بی‌آن‌که خود بداند. و این اداها زبان‌زد و مشتهر می‌­شوند، هم بدان جهت که از بارِ سنگینِ پرداختنِ دقیق به وضعیت طفره رفته و سر می‌­تابند و هم از آن‌جهت که محتواییِ میان‌مایه‌­پسند دارند، محتوایی بسیار کوتاه و سازگار با حوصله­‌هایِ مشغولِ فیس‌بوک و اینستاگرام، محتوایی گنگ‌ومبهم، که رنگی خفیف از رازناکی به آن­‌ها می‌زند و گونه‌­ای قدسیتِ پنهان بدان‌­ها می‌­­بخشد، و نیچه محق بود آن‌گاه که گفت: «آب را گِل­‌آلود می‌­کنند، تا عمیق به نظر رسد.»‌ و مضاف بر این‌­ها، محتوایی نامتعین و زیاده از حد کلی، که سبب می­‌شود هیچ‌­کس با خوانش این متون و دیدن این محتوا، احساس نکند به کردار و پندار او حمله شده‌است و او رخصت دارد که سر تاییدی هم در مورد این محتوا بشوراند. و چنین‌چیزهایی، جز آن که خوراکی دراماتیک، برای جامعه­‌ای جوگیر و رسانه­‌هایی مبتنی بر «ابژکتویسمِ گزینشی» فراهم آورده باشد، چه کرده است؟ آیا سزا نیست که ما پیش از آستین بر زدن برایِ حلِ معضلاتِ افغانستان، تکلیف‌­مان با این گیجی، این فاکت‌زده‌گی و این شتابِ رعب‌­آور زنده‌گی مدرن را روشن کنیم؟ و آیا دست‌­کم، یکی‌از سرچشمه­‌هایِ مواجِ نهیلیسمِ افغانی، استیصال و فرسوده‌گیِ ناشی از همین گیجی و گم­­‌شده‌گی و عجز از پابه‌پایِ این جهانِ‌ ترک‌­تاز رفتن، نیست؟ «ما» برای این تنش‌­ها و تضادها، چه چاره­‌ای اندیشیده‌­ایم؟

هفت
برای جامعه‌­ای که دچار چنینِ شکلِ وقیحی از بیگانه‌گی با خود و اوضاع خود است، دست‌­وپا زدن و تحلیل نوشتن و دایر نمودنِ روزمره‌­ی چندین میز گِرد، بدونِ آگاهی و درکِ فاصله‌­­اش از واقعیت، هیچ سودی نمی‌­تواند داشته باشد، و وقتی این زحمات و تلاش‌­ها را هوده‌­ای پدید نیاید، دیر یا زود،‌ مخاطبِ این محتوا و عامیِ درگیر با این محتوا و چه‌بسا خالق و سازنده‌­ی این محتوا را نه‌تنها یاسی عمیق از همه‌­ی این سنخ مسائل در بر می­‌کشد، بلکه عقل او -به معنی قوه­‌ی نطق- نیز احساس خسته‌گی و خموده‌گی می­کند. و چون هر کوششی به خشت بر دریا زدن مانَد و بی­‌حاصل باشد و چاره‌­ی کاری هم در کار نباشد، این خسته‌گی و خموده‌گی و رکود، شایع و همه­‌گیر می­‌شود. چنانی که ما به رای‌العین شاهد آنیم، دگر نایِ‌ شنیدن و گفتن از آن حجمِ‌ عظیم و بی‌­معنایی‌که زیر نامِ «سیاست» در میان ما خلق شده است نیز، در اکثریتِ مطلق اعضای جامعه نیست، چه در عوام و چه در خواص. خود بدانیم یا نه، حال ما، چون حال غریقی است که شنا نمی‌­داند و دگر مدتی است که از دست و پا زدنِ بی‌­حاصل نیز خسته است. ما همه گرمِ جست‌وجویی شتاب‌ناک برای «پاسخ» هستیم، حال ‌آن‌که درنگی ارچند کوتاه، به ما نشان خواهد داد که ما هنوز «پرسش» و چه‌بسا «پرسش‌های» درست را نپرسیده‌­ایم و فقط پندارِ موهومِ درک مسئله­‌های‌­مان را داریم و یکی‌از دلیل‌های این کثرتِ‌ بی­‌وجه پاسخ­‌ها در میان ما همین است، این‌که هر کسی از ظنِ خود، یارِ‌ مصیبت عظیمِ این جامعه شده است و فکر می‌­کند علاج آن را هم یافته است. کسی «اسلام» را ذاتِ بدبختی ما می‌­داند و کسی «افغان» را و دگرانی و هم دگرانی دگر را،‌ به این دلیل که توافقی روی مسئله‌­ها نیست، پاسخ‌­ها هم خاصِ پرسنده استند و طبعاً که نه این پرسش‌­ها و نه این پاسخ‌­ها، به دلیل همین نقصِ ذاتی خویش، نه تا کنون و نه ازین پس، راهی به دهی نبرده و نخواهند برد. باری، این تنبلی و خسته‌گی عقل و بریدن از کاج امید نیز در میان ما، بی‌­نسبت با گم­شده‌گی و گیجی جمعی نیست. اما در برابرِ این رکود، این افول و این بی‌­آبرویی امر جمعی در میان ما چه می­‌تواند کرد؟‌ انگیزه را کجا باید جست؟ پاسخ در «گسست» است، در بریدن از چارچوبی که بیگانه‌گی و ناآگاهی از وضع، طی چند دهه­­‌ی پسین برای امر جمعی و سیاسی خلق کرده است. به امتداد یافتنِ منطقِ گفتمان‌هایِ حاضر در فضایِ زهرین و آلوده­‌ی سیاست امروز افغانستان، امیدی نیست. این بحث را در جا و با دقتی بیش‌­تر بسط خواهم داد.

ما کی هستیم و چه می­‌خواهیم؟

از آن «ما»ی هوایی و بی­‌معنا و نامتعین سخن زدیم، اما «ما»یِ معنادار در این میانه چه می‌­تواند باشد؟ مایی که همه­‌مان را احتوا کند، بی­‌آن‌که هویت و هستی ما را به نفع سازمان و یا حزبی مصادره کند. مایی که نه در اندیشه­‌ی کثرت غرق شود و رای نهایی‌­اش نسبی‌­انگاری باشد و نه بر روی کلیت چندان تاکید داشته باشد که هر جزء ناهم‌گونی را قربانی یک­‌دستی و انسجام آن کند. ما می‌­تواند و می­‌باید، نیروهایِ ضدهژمونی باشد. نیروهاییِ که بر حداقلی از حقوقِ انسانی متفق اند و علی­‌رغم این که حرمتِ دیانت و نقشِ دیانت را در این جامعه به درستی دریافته و ارج می­‌نهند و چه بسا خود متدین اند، هیچ‌­گاه اعتقاد به امورِ سماوی را در حدِ «کشتن» و «کشته شدن» و نقضِ حقوقِ اولیه‌­ی انسانی جدی نمی­‌گیرند. کسانی که هیچ عداوتِ خونی و ابدی با هیچ قوم و تباری ندارند و معتقد اند که دعوایِ قومی در افغانستان وسیله­‌ای برای حفظ سلطه و بهره‌­کشیِ برخی‌از «رهبران» سیاسی بوده است، به عبارتی دقیق‌تر، دعوای اقوام در افغانستان در دو دهه­‌ی اخیر، به صورتی گسترده وسیله­‌ای بوده است برایِ ابقایِ الیگارشی. این ما، به صورتی رادیکالی آزاد است و نفیِ طالبان در میان ما، به هیچ‌صورت به معنی تاییدِ سایرِ اطرافِ‌ درگیر در معادله نیست. این ما، باورمند به نقد است و ضرورتِ آن را در این جامعه، به درستی دریافته است. «ما»یی که نه فقط برای دگران حقِ پیامبرمآبی و تعیین تکلیف برای جامعه را نمی­‌پذیرد، بل‌که چنین حقی را به خود نیز نمی‌­دهد و جزء پرداختنی اکید بر بدیهیاتی چون حقوقِ انسانی و حقِ وجود و ابراز وجود،‌ سایر تصامیمِ این جامعه و مردم را حقِ آنان می­‌داند. «ما»یی که مطالبه‌­اش ثبات، توسعه، کار، آزادی­‌های مسلم و مقدر و برابری است. چیزهایی به همین ساده‌گی. شاید توضیحاتِ من پیچیدگی‌­ای بی­‌وجه به این «ما» داده باشد، ولی با اندی دقت، می­‌توان دید که دایره‌­ی این «ما» چه‌قدر بزرگ است و چند درصد از عامه­‌ی این جامعه و خصوصاً جوانان را در بر می­‌گیرد. این که با این «ما» و بالقوه‌گی­‌هایش چه باید کرد و چه می‌­توان کرد، قصه‌­ای است که باید به آن اندیشید و پرداخت. باشد که این «ما» نقش‌­آفرینِ‌ آینده­‌ی جمعی خود باشد و نه مهره­‌ی بی­‌ارج و پامال.