پانزدهمین روز دسمبر، روز جهانی چای است؛ یکی از محبوبترین، کهنترین و ریشهدارترین نوشیدنیهایی که با زیست متمدن بشری ارتباط ناگسستنی دارد. چای پس از آب پُرمصرفترین نوشیدنی جهان است و ارزش بازار جهانی آن سالانه به دههای میلیارد دالر امریکایی –۴۹ میلیارد در سال ۲۰۲۱– میرسد. در این مطلب نگاهی به تاریخ و وجوه جالب این نوشیدنی تاریخی میافکنیم.
بدیهیست که نوشیدنیای با قدمت چای قصههای بسیاری در اطراف خود پدید آورده باشد؛ از اینکه چگونه کشف شد، نوشیدن آن چگونه آغاز یافت و سرانجام چگونه تبدیل به چنین نوشیدنی عالمگیری شد.
شاید شیرینترین افسانهای که در مورد چگونگی کشف چای نقل میشود را «الکی ایی» در کتاب «ماجرای شگفتانگیز چای» نقل کرده باشد؛ بهگفتهی او یک اسطورهی چینی میگوید که امپراتور شنگون –که از امپراتوران مهم در اسطورهشناسی چینی است– روزی درحال نوشیدن آبِ داغ در باغچهی خود بود که باد دو برگ را به پیالهی او انداخت؛ آن دو برگ چند دقیقهای در پیاله ماندند و هنگامی که شنگون متوجه شد برگها رنگ و طعم آب را تغییر داده بودند و طعم چای امپراتور چینی را مفتون کرد و اینگونه قصهی نوشیدن چای آغاز یافت.
بهرغم دلپذیری قابل توجهی که چنین قصهای دارد؛ ولی آنچه دانش و مستندات بشری میتواند ثابت کند این است که نوشیدن چای سابقهای حداقل ۲۳۰۰ ساله دارد؛ نوشیدنیای که باز در قدمت و کهنگی با شراب، که آن نیز از قدیمیترین نوشیدنیهاییست که بشر کشف –و چه بسا ابداع– کرد، رقابت توانَد کرد.
شواهد قابل استنادی از استفاده از گیاه «کاملیا» که همان گیاهیست که چای از آن تولید میشود در زمان امپراتوری خاندان «هان» بر چین –که در دو قرن قبل از میلاد حکومت میکردن – در سال ۲۰۱۶ و از یک موزیم امپراتوری در منطقهی «ژیان» چین کشف شد.
در همینحال سند دگری که نخستین استفادهی پزشکی از چای را نشان میدهد نیز از سوی پزشک چینی بهنام، «یوآن هوا» که در زمان «سه امپراتوری» در چین میزیست نوشته شدهاست؛ او در این متن نوشته که نوشیدن مداوم چای به «بهتر فکر کردن» کمک میکند.
با اینحال روزگار رونق بازار چای را باید عصر سلطهی «خاندان تانگ» دانست؛ در زمان همین خاندان بود که چای به کوریا، جاپان و میانمار صادر شد و از مرزهای چین فراتر رفت و در همین برهه بود که کتابِ معروف «کلاسیک چای» بهقلم «لویوو» بهرشتهی تحریر درآمد.
کتاب «یوو» که در سه فصل و در مورد منشا، انواع و شیوههای دم کردن چای نوشته شدهاست را میتوان معروفترین اثری دانست که در مورد این نوشیدنی عالمگیر نوشته شدهاست.
صادر شدن چای از چین بهغرب اما تا قرن شانزدهم میلادی بهطول انجامید؛ آنجا که تاجران و پدران روحانی غربی در چین با چای آشنایی یافتند و از آن قصههایی به بلاد خود بُردند.
نخستین محمولهی چای که از چین به غرب رفت را شرکت هند هلندی در اوایل قرن هفدهم روانهی اروپا کرد؛ آغازی که چای را تبدیل بهجزئی بسیار بنیادین و مهم در فرهنگ کشورهای اروپایی و خصوصاً در فرهنگ بریتانیا کرد.
روسیه اگرچه همسایهی نزدیک چین و کوریا بود؛ تا اواسط قرن شانزدهم راه به راز چای؛ این نوشیدنی اسرارآمیز نبرده بود و در ۱۶۳۸ و بهلطف هدیهای که خانِ مغول به تزار میخائیل اول سپرد –که چند کیلو چای بود– این نوشیدنی همچون بیماریای واگیردار بهسرتاسر جهان پخش شد.
بریتانیاییها که از همان ابتدا علاقهی شدید و وافری به این نوشیدنی تازه وارد نشان داده بودند، سرانجام آنچنان به آن دل باختند که صنعتی بزرگ حول قاچاق چای در بریتانیای سدهی هجدهم پدید آمد و امپراتوری مجبور شد که مالیات وارد کردن چای را بر بازرگانان لغو کند تا این «اقتصاد جرمی» حول چای فرو بپاشد.
اگرچه قصههای بسیاری در مورد تاثیر چای بر صحت وجود داشته و دارد، ولی یک تحقیق از سوی میدلاین در سال ۲۰۱۷ مدعی شد که هیچ دادهی آزمایشگاهیای نیست که نشانگر تاثیر مثبت یا منفی چای بر سلامتی انسانها باشد.
«افایاو» یا سازمان کشاورزی و خوراک ملل متحد در سال ۲۰۲۲ خبر از تولید نزدیک به سی میلیون تُن چای در سراسر جهان شده بود و چین، با تولید نزدیک به پانزده میلیون تُن آن یکهتاز تولید این نوشیدنی در جهان بوده و در صدر فهرست قرار داشت.
بیش از ۱۵۰۰ گونهی متفاوت چای در جهان وجود دارد که در نزدیک به سی کشور و شرایط خاص کاشته و برداشت میشود؛ بهترین گونهی چای «چای دستچین» یا چاییست که برگهای آن با دست چیده شده باشد.
نکتهی جالب دگر در مورد چای این است که این نوشیدنی تا قرن هفدهم فقط یک گونه داشت؛ چای سبز. در این قرن بود که چینیها به دنبال خلاقیتهایی در تولید و پروسس چای افتاده و سرانجام چای سیاه را تولید کردند.
براساس برآوردها، روزانه ۳.۷ میلیارد پیاله چای در جهان نوشیده میشود، پرسش این است که شما چند پیالهی این چند میلیارد را مینوشید؟
