یک پژوهش تازه که به بررسی وضعیت حقوق‌بشری و تاثیر اخراج مهاجران افغانستان از ایران پرداخته است، نشان می‌دهد که اکثر افراد در روند اخراج، مورد خشونت قرار گرفته‌اند؛ به نحوی که از میان پاسخ‌دهندگان، ۴۹ درصد خشونت فزیکی و ۳۸ درصد خشونت کلامی را تجربه کرده‌اند.
این پژوهش از سوی مرکز مشاوره‌ی حقوقی و اجتماعی «آوا» – نهادی به رهبری وکلای مدافع زن و فعالان حقوق بشر افغانستان – صورت گرفته است. نزدیک به تمامی شرکت‌کنندگان از آینده‌ی نامشخص و مبهم خود در افغانستان احساس نگرانی می‌کردند.
ایران همزمان با آغاز جنگ با اسرائیل، روند اخراج مهاجران افغانستان را شدت بخشید و طی 100 روز، به گفته‌ی والی تهران، بیش از یک میلیون تن را اخراج کرد. پاسخ‌دهندگان پژوهش نهاد «آوا» که در این مدت اخراج شده‌اند، گفته‌اند که سرپناه شخصی ندارند و مجبورند خانه کرایه کنند.
در این پژوهش هرچند مشخص نشده است که داده‌ها از چه تعداد افراد بازگشتی – چه داوطلبانه و چه اجباری – گردآوری شده است، اما یافته‌های آن نشان می‌دهند که در میان پاسخ‌دهندگان، افرادی دارای مدارک معتبری چون کارت آمایش (پناهندگی) و ویزا نیز بوده‌اند.
حدود 55 درصد این افراد، در کشور میزبان، خانه یا جایداد اجاره کرده بودند که 41 درصدشان نتوانستند در بازگشت به کشور، پول اجاره‌ی خود را از صاحب ملک دریافت کنند.
شرکت‌کنندگان در پژوهش، فقر و نبود امنیت و امکان تحصیل زنان و دختران را به عنوان عوامل مهاجرت نام برده‌اند.
یافته‌های تحقیق همچنین نشان می‌دهند که تنها اندکی بیشتر از یک‌چهارم افراد دارای تحصیلات ابتدایی بودند و باقی یا دوره‌ی لیسه را به اتمام رسانده‌اند و یا هم دارای سند لیسانس و ماستری بودند.
دیدگاه کارشناسان
کارشناسانی که در این پژوهش شرکت کرده‌اند، گفتند که قوانین داخلی ایران به دولت این کشور، اجازه می‌دهند مهاجران فاقد مدرک را اخراج کند؛ این در حالی‌ست که ایران ملزم به رعایت کنوانسیون مربوط به وضعیت پناهندگان (۱۹۵۱) و ضمیمه‌ی آن مبنی بر عدم اخراج این دسته از افراد است.
این کارشناسان تاکید کردند که دولت ایران بر خلاف ماده‌ی 14 اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر، دست به اخراج مهاجرانی زده است که در صورت بازگردانده‌شدن، مورد پیگرد قرار می‌گیرند.
کارشناسان و خبرنگاران گفتند که هرچند دولت ایران مدعی است مهاجران دارای مدارک قانونی از حقوقی برخوردارند، اما در عمل با آن‌ها همانند مهاجران فاقد مدرک رفتار شده است. دولت ایران حتی مهاجرانی که دارای ویزا و کارت آمایش بوده‌اند را بازداشت و سپس اخراج کرده است.
در پژوهش با اشاره به پاره‌کردن گذرنامه‌های مهاجران افغانستان، آمده: «این وضعیت نشان می‌دهد که حتی داشتن مدرک قانونی [نیز] در مقابل فضای امنیتی، فساد نهادهای اجرایی و نبود شفافیت اداری، برای حقوق مهاجران تضمینی محسوب نمی‌شود.»
در پیوند به پیامدهای این اخراج‌ها، کارشناسان گفته‌اند که «هیچ» امکانات و آمادگی‌ای برای تهیه‌ی خوراک در نقاط مرزی وجود ندارند و اکثر بازگشتی‌ها، فاقد منبع درآمد هستند تا بتوانند نیازهای اولیه‌ی زندگی خود را تامین کنند. به گفته‌ی آن‌ها، بازگشت این افراد همچنین منبع درآمد شماری از خانواده‌هایی که به بستگان کارگرشان در ایران متکی بودند را قطع کرده است. همچنین، افراد بازگشتی به دلیل «بحران مسکن»، به سختی می‌توانند برای خود سرپناه پیدا کنند.
کارشناسان تاکید کردند که خطر بازداشت یا آزار از سوی طالبان، برای برخی نظامیان پیشین، فعالان زن و خبرنگاران همچنان وجود دارد.
پژوهش افزود که زیرساخت‌های لازم برای اسکان، صحت، آموزش و اشتغال بازگشت‌کنندگان فراهم نیست و طالبان به‌دلیل «ضعف اجرایی، منابع محدود و سیاست‌های تبعیض‌آمیز»، توانایی و اراده‌ی لازم برای سامان‌دهی این بحران را ندارد.
با سقوط کابل به دست طالبان، شماری از نظامیان آموزش‌دیده از سوی نیروهای امریکایی، به ایران پناه بردند و به باور کارشناسان در این پژوهش، ایران معتقد است که ایالات متحده ممکن است در صورت وقوع مجدد جنگ، از آن‌ها استفاده کند.
یکی از عوامل اخراج مهاجران به گفته‌ی کارشناسان، افزایش فشار بر طالبان بوده است.
پژوهش تاکید کرد که شماری از کودکانی که در این روند اخراج شده‌اند، ممکن است به دلیل متفاوت بودن محیط، زبان و فرهنگ، مورد بهره‌کشی، سربازگیری و ازدواج اجباری قرار گیرند.
