زادروز نجیب محفوظ؛ یگانه نویسنده‌ی عرب که برنده‌ی نوبل شد

یازدهم دسامبر برابر است با یک‌صدودوازدهمین زادروزِ نجیب محفوظ، نویسنده‌ی تاثیرگذار و نام‌آشنای مصری. محفوظ تنها عربی‌زبان و تنها مصری‌ای بود که موفق به‌دریافتِ معتبرترین جایزه‌ی ادبی جهان، جایزه‌ی ادبیات نوبل شد. این نویسنده‌ی شناخته‌شده در ۳۰ آگست سال ۲۰۰۶ از جهان رفت. میراث و تاثیر ادبی او اما هم‌چنان مورد بحث و بررسی است.

محفوظ که در ماهِ پایانی سال ۱۹۱۱ در منطقه‌ی قدیمی شهر قاهره، پایتخت مصر، زاده شد، آخرین فرزند یک خانواده‌ی پُرجمعیت بود. بنابر توصیفِ خود او، خانواده‌اش به‌شدت «سنتی» و «مذهبی» بودند و این‌که چنین هنرمند و نویسنده‌ای از این خانواده سربرآورد، مایه‌ی شگفتی به‌شمار می‌آمد. محفوظ که پس از گذراندنِ تحصیلات ابتدایی، وارد دانشکده‌ی فلسفه‌ی دانشگاه قاهره شده‌بود، موفق به‌دریافت سندِ کارشناسی در این رشته از دانشگاه قاهره شد و پس از یک‌سال دانش‌جویی در مقطعِ کارشناسی ارشد، تحصیل در این رشته را ترک کرد و به‌نویسندگی رو آورد. محفوظ در این دوره در کنار نویسندگی حرفه‌ای، روزنامه‌نگاری نیز می‌کرد.

محفوظ پس از پایان دوره‌ی تحصیل شروع به کار کردن در نهادهای دولتی مصر کرد و این‌که او سال‌های بسیار و به‌صورت پیوسته برای دولت مصر خدمت کرده‌است را می‌توان از نکات بحث‌برانگیز کارنامه‌ی او دانست. منتقدان او باورمندند که این هم‌کاری مستمر او با دولت، به‌کار او به‌عنوان یک «نویسنده‌ی مردمی» ضربه زد.

محفوظ که چندین دهه کار ادبی پی‌گیر و مداوم انجام داد؛ توفیق به‌نگارش بیش‌ از ۳۰ رمان، صدها داستان کوتاه و نزدیک به ۳۰ فیلم‌نامه یافت؛ این چهره‌ی پُرکارِ ادبیات عرب، تاقبل از دریافت جایزه‌ی ادبیات نوبل در مجامعِ غیرعرب – و خصوصاً جهان غرب – شناخته‌شده نبود، ولی بعد از دریافت این جایزه به‌صورتی گسترده مورد توجه جوامع ادبی و فرهنگی در شرق و غرب جهان قرار گرفت.

محفوظ که از پیش‌تازانِ رئالیسم در ادبیات معاصر عرب است، موفق به نگارش و خلق آثاری بدیع و ماندگار در ذیلِ این سنت ادبی در ادبیات عرب شده‌است. او کار خود را از رئالیسم اجتماعی و تاکید بر واقعیت‌های زننده‌ی جامعه آغاز کرد و به‌مرور زمان رئالیسم روان‌شناختی را نیز در دستور کار ادبی خویش قرار داد. کارهای او در زمینه‌ی رئالیسم روان‌شناختی آن‌قدر پُربار و عمیق بودند که شماری از منتقدان او را از نخستین نویسندگان عرب می‌دانند که دغدغه‌های اگزیستانسیالیستی را وارد ادبِ عرب کرده‌است. محفوظ با بیان بي‌پرده و رُکِ عمیق‌ترین واقعیت‌ها و اندیشه‌های وجودی انسان در موردِ «خدا»، «انسان» و چگونگی زندگی اجتماعی، موفق به‌خلق سبکی منحصر به‌فرد شده‌است. سه‌گانه‌ی قاهره را می‌توان شهکار و اصلی‌ترین اثر نجیب محفوظ دانست که به‌اعتقادِ «اتحادیه‌ی نویسندگان عرب» بهترین رمان در تاریخ ادبیات عرب به‌حساب می‌آید.

محفوظ به‌دلیلِ سبک خاص نگارشی و نگاه پیش‌رو و مترقی‌اش، هماره از سوی عناصرِ سنتی و واپس‌گرا مورد تهدید واقع می‌شد. تا آن‌جا که با فرمایش و تایید یکی از علمای مصر، در هشتادودو سالگی نویسنده، تلاشی ناکام برای ترور او صورت گرفت؛ تلاشی که ارچند منتج به‌مرگ او نشد، اما تاثیرات ماندگاری بر روان و تن‌درستی او نهاد.

ام‌روز و با گذشت یک قرن از زادروز محفوظ، نه‌تنها مردم مصر و اعراب، بلکه ادبیات جهان و میراث ادبی تمدن بشر، برای نگرش خاص و بدیعی که او ارائه کرد و امکان‌هایی‌ را که در عرصه‌ی ادبیات جهان گشود، مدیون این نویسنده استند.