زلمی خلیل‌زاد، فرستاده‌ی ویژه‌ی پیشین ایالات متحده برای صلح افغانستان گفت که پاکستان ممکن است در پوشش پناهجویان، اعضای گروه داعش را به افغانستان منتقل کند. این نگرانی از نظر برخی‌ها، با توجه به پیشینه‌ی روابط پیچیده‌ی پاکستان با گروه‌های شبه‌نظامی و اتهامات طولانی‌مدت مبنی بر حمایت برخی عناصر در دستگاه‌های امنیتی این کشور از گروه‌های افراطی، از جمله طالبان و حتی داعش، قابل تامل است.
خلیل‌زاد در پستی در شبکه‌ی ایکس نوشته‌است: «افراد آگاه به من می‌گویند که نگران‌اند مبادا دستگاه حاکم پاکستان از اخراج پناهجویان افغانستان به عنوان پوششی برای انتقال هراس‌افگنان داعش به افغانستان استفاده کند. من نیز این نگرانی را دارم.»
این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که پاکستان از ماه‌های گذشته برنامه‌ی گسترده‌ای را برای اخراج میلیون‌ها پناه‌جوی افغانستان به اجرا گذاشته است، برنامه‌ای که انتقادهای گسترده‌ی جهانی را به دنبال داشته است.
اخراج پناهجویان افغانستان از پاکستان: زمینه و ابعاد
از نوامبر ۲۰۲۳، پاکستان طرح موسوم به «برنامه‌ی بازگشت اتباع غیرقانونی» را آغاز کرده که هدف آن اخراج حدود ۳ میلیون پناه‌جوی افغانستانِ عمدتاً بدون مدارک قانونی اعلام شده است. از آغاز این برنامه، بیش از ۸۰۰ هزار تن اخراج شده‌اند، و این روند همچنان ادامه دارد. بر اساس آمار سازمان جهانی مهاجرت، تنها از اول تا ۱۳ اپریل امسال (کم‌تر از دوهفته)، دست کم ۶۰ هزار تن به افغانستان برگشته‌اند.
دولت پاکستان مدعی است که این اقدام به دلیل ناتوانی اقتصادی در میزبانی از تعداد زیاد پناهجویان و همچنین نگرانی‌های امنیتی، به‌ویژه ارتباط ادعایی برخی پناهجویان با فعالیت‌های هراس‌افگنانه، ضروری است. با این حال، سازمان‌های حقوق بشری مانند عفو بین‌الملل و دیدبان حقوق بشر این اخراج‌ها را نقض اصل «عدم بازگرداندن» در حقوق بین‌الملل دانسته و هشدار داده‌اند که بسیاری از این پناهجویان، از جمله فعالان حقوق بشر، روزنامه‌نگاران، و زنان معترض، در صورت بازگشت به افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان با خطر جدی آزار، زندان، یا حتی مرگ مواجه‌اند.
هشدار خلیل‌زاد: داعش تحت پوشش پناهجویان؟
اظهارات خلیل‌زاد به نگرانی فزاینده‌ای اشاره دارد که اخراج گسترده‌ی پناهجویان ممکن است به عنوان ابزاری برای انتقال سازمان‌یافته‌ی اعضای داعش، به‌ویژه شاخه‌ی خراسان این گروه به خاک افغانستان مورد سوءاستفاده قرار گیرد.
برخی کاربران شبکه‌ی ایکس نیز به این موضوع واکنش نشان داده‌اند. یکی از کاربران ادعا کرده که «پروژه‌ی داعش توسط سرویس‌های اطلاعاتی امریکا، بریتانیا، اسرائیل، و آی‌اس‌آی پاکستان راه‌اندازی شده» و خواستار بررسی دقیق هویت پناهجویان بازگشتی توسط دولت طالبان شده است.
کاربر دیگری نیز به حضور داعش در بخش‌هایی از خاک بلوچستان پاکستان اشاره کرده و آن را بخشی از راهبرد این کشور برای «بدنام کردن شهروندان افغانستان و باج‌گیری از غرب» توصیف کرده است. اگرچه این ادعاها به دلیل ماهیت غیررسمی پست‌های ایکس نمی‌توانند به عنوان شواهد قطعی تلقی شوند، اما بازتاب‌دهنده‌ی نگرانی‌های موجود در میان برخی کاربران هستند.
تهدید داعش در افغانستان و منطقه
شاخه‌ی خراسان داعش از زمان ظهور خود در سال ۲۰۱۵ به یکی از جدی‌ترین تهدیدات امنیتی در افغانستان و منطقه تبدیل شده است. این گروه همچون شبکه‌ی هراس‌افگنِ تمام‌عیاری عمل می‌کند که دیگر کنترول مناطق وسیعی را در اختیار ندارد، اما حملات هدفمند و مرگباری را در افغانستان، پاکستان، و حتی فراتر از آن طراحی و اجرا می‌کند.
در سال ۲۰۲۲، گزارش‌هایی از انتقال صدها جنگجوی داعش به مناطق شمالی افغانستان، از جمله جوزجان، قندز، تخار، و بدخشان، منتشر شدند که هدف آن انجام حملات هراس‌افگنانه در آسیای مرکزی اعلام شده بود. همچنین، تحلیل‌گران موسسه‌ی «اسپیشل اوراسیا» در همان سال گزارش دادند که داعش خراسان تهدید به حمله به کشورهای همسایه، از جمله آسیای مرکزی، روسیه، و چین کرده است. این تهدیدات با توجه به بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی افغانستان تحت حاکمیت طالبان و ناتوانی این گروه در کنترول کامل خاک کشور، شدت بیشتری یافته است.
داعش خراسان به دلیل ایدئولوژی به ظاهر، «ضدطالبان» و ضدشیعه، حملات متعددی علیه افراد ملکی، مساجد، و حتی تاسیسات دولتی در افغانستان و پاکستان انجام داده است. این گروه همچنین در مناطق مرزی پاکستان و افغانستان، به‌ویژه در ایالت خیبرپختونخوا و بلوچستان، فعالیت گسترده‌ای دارد.
روابط پاکستان و طالبان: تنش‌های رو به افزایش
اخراج پناهجویان در حالی انجام می‌شود که روابط پاکستان و طالبان متشنج است. دولت پاکستان، طالبان را به پناه دادن به تحریک طالبان پاکستان متهم می‌کند، گروهی که مسئول حملات متعدد علیه نیروهای امنیتی این کشور بوده است. در مقابل، طالبان اخراج پناهجویان را «خشونت‌آمیز و ناقض اصول اسلامی» توصیف کرده و آن را ابزاری برای اهداف سیاسی پاکستان می‌داند. حملات هوایی پاکستان در خاک افغانستان در سال گذشته که به کشته شدن ده‌ها تن منجر شد، این تنش‌ها را تشدید کرده است.
برخی تحلیل‌گران معتقدند که اخراج پناهجویان بخشی از راهبرد پاکستان برای فشار بر طالبان به منظور اقدام علیه تی‌تی‌پی است. با این حال، این سیاست ممکن است نتیجه‌ی معکوس داشته باشد و با بی‌ثبات‌تر کردن افغانستان، زمینه را برای رشد گروه‌های هراس‌افگنی چون داعش فراهم کند.
پیامدهای احتمالی و نگرانی‌های منطقه‌ای
انتقال احتمالی اعضای داعش تحت پوشش پناهجویان بازگشتی می‌تواند پیامدهای فاجعه‌باری برای افغانستان و منطقه داشته باشد. افغانستان در حال حاضر با بحران‌های متعددی از جمله ناامنی خوراکی (۱۴.۸ میلیون تن در معرض خطر)، بی‌ثباتی اقتصادی، و بلایای طبیعی دست‌وپنجه نرم می‌کند. بازگشت صدها هزار پناه‌جو، بدون زیرساخت‌های کافی برای اسکان و حمایت از آن‌ها، می‌تواند این بحران‌ها را تشدید کند و به نارضایتی اجتماعی دامن بزند، شرایطی که داعش به طور تاریخی از آن برای جذب نیرو بهره‌برداری کرده است.
علاوه بر این، بی‌ثباتی در افغانستان می‌تواند امنیت کشورهای همسایه، به‌ویژه آسیای مرکزی، ایران، و حتی چین و روسیه را تهدید کند. داعش خراسان در گذشته حملاتی را در خارج از افغانستان، از جمله در مسکو طراحی کرده و توانایی خود برای عملیات برون‌مرزی را نشان داده است.
هشدار زلمی خلیل‌زاد درباره‌ی احتمال سوءاستفاده از اخراج پناهجویان افغانستان برای انتقال اعضای داعش به افغانستان، از نظر عده‌ای، زنگ خطری برای جامعه‌ی جهانی و کشورهای منطقه است. در حالی که پاکستان به دلایل اقتصادی و امنیتی اخراج پناهجویان را توجیه می‌کند، این سیاست می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر در افغانستان و رشد گروه‌های هراس‌افگن مانند داعش منجر شود. کارشناسان می‌گویند که جامعه‌ی جهانی، از جمله سازمان ملل و کشورهای غربی، باید برای جلوگیری از نقض حقوق پناهجویان و مدیریت تهدیدات امنیتی ناشی از داعش اقدامات فوری انجام دهد. بررسی دقیق هویت پناهجویان بازگشتی و همکاری منطقه‌ای برای مبارزه با هراس‌افگنی، از جمله گام‌هایی است که از دید برخی ناظران می‌تواند از بروز یک بحران امنیتی جدید جلوگیری کند.
